Hapishane ile Cezaevi Aynı mı? Dilin, Hukukun ve Toplumun Kesişen Yolları
Hepimizin diline yerleşmiş bir ikili var: “hapishane” ve “cezaevi”. Bazen aynı şeyi kastederken ikisini de kullanıyoruz; bazen de aralarında gözle görülemeyen bir fark varmış gibi hissediyoruz. Ben bu yazıyı, konuya tutkuyla yaklaşan bir blog yazarı merakıyla kaleme alıyorum; gelin birlikte hem kelimelerin izini sürelim, hem de bugünün dünyasında neye işaret ettiklerine yakından bakalım. Çünkü mesele sadece bir adlandırma değil; adlandırmanın arkasındaki düşünce biçimi.
Kökenlere Yolculuk: “Hapishane”den “Ceza İnfaz Kurumu”na
“Hapishane” sözcüğü, Osmanlı’dan bugüne uzanan, “haps” kökünden gelen tarihsel bir isim. Ceza kavramı uzun yıllar daha çok “kapama” ve “alıkoyma”yla özdeşleştiği için, halk dili bu kelimeyi sahiplendi. Modern hukuk ise kavramı genişletti: cezalandırma yalnızca özgürlüğün kısıtlanması değil; aynı zamanda infazın nasıl, hangi ilkelere göre ve hangi amaçla yapıldığı meselesi. Bu yüzden mevzuat dili “ceza infaz kurumu”na (günlük kullanımda “cezaevi”) evrildi. Bu evrim, cezayı yalnızca “hapsedilmek” değil; güvenlik, haklar, eğitim, iyileştirme ve toplumla yeniden bağ kurma boyutlarıyla ele alma arzusunun da bir yansıması.
Bugünde Durum: Aynı Yer mi, Aynı Amaç mı?
Günlük hayatta “hapishane” dediğimizde çoğu kişi “cezaevini” anlar; yani mahkûmların cezalarının infaz edildiği kurumsal alanı. Peki detaylarda ne var?
Cezaevi/ceza infaz kurumu: Mahkûmiyet almış kişilerin cezasını çektiği yer. Farklı güvenlik seviyeleri (açık, yarı açık, kapalı, yüksek güvenlik) ve farklı profillere yönelik birimler (kadın, çocuk/ergen, eğitim odaklı birimler) içerir.
Tutukevi (veya nezarethane): Yargılama sürerken geçici olarak tutulanlar için; mahkûmiyetle değil “yargılama süreciyle” ilgilidir.
İnfaz rejimi: Sadece “duvar ve kapı” değil; ziyaret, eğitim, sağlık, psiko-sosyal destek, çalışma imkânları, disiplin kuralları ve denetimli serbestlik gibi araçlardan oluşur.
Karışan Kavramlar: Neden Önemli?
“Hapishane” dediğimizde zihin çoğu kez cezayı “kapama”ya indirger. “Cezaevi/ceza infaz kurumu” dediğimizde ise “amaç, yöntem ve haklar” çerçevesi görünür olur. Yani sözcük seçimi, cezanın toplumsal hedefini (caydırıcılık, adalet, onarım, yeniden topluma kazandırma) nasıl düşündüğümüzü de şekillendirir.
Dilin Gücü: Algı, Politika ve Günlük Hayat
Kelimeler sadece tarif etmez, inşa eder. “Hapishane” imgemizde kapalı kapılar, soğuk taş duvarlar, tekinsiz koridorlar var; “ceza infaz kurumu” dendiğinde ise mimari güvenlik kadar eğitim atölyeleri, kütüphane, psiko-sosyal servisler ve iş atölyeleri zihne gelir. Bu algı farkı, politika üretiminden medya diline, ailelerin mahkûmla kurduğu bağdan sivil toplumun projelerine kadar geniş bir alanı etkiler.
Kendimize şu soruyu soralım: Bir kuruma hangi ismi verdiğimiz, orada hangi uygulamaları “normal” gördüğümüzü nasıl değiştiriyor?
Beklenmedik Alanlarla Kesişim: Mimarlık, Sağlık, Veri Bilimi
– Mimarlık: Ceza kurumlarının planı; ışık, hava, mahremiyet, ortak alanlar ve atölyeler, şiddeti azaltma ve iyileştirme kapasitesini doğrudan etkiler. Bir “hapishane” hissi veren tıkız koridorlar mı, yoksa rehabilitasyonu destekleyen şeffaf ve yön bulması kolay mekânlar mı?
– Halk sağlığı: Ceza kurumları, bulaşıcı hastalıkların yönetimi, ruh sağlığı hizmetleri ve bağımlılıkla mücadelede kritik düğüm noktalarıdır. İçerideki sağlık, dışarıdaki kamusal sağlığın da parçasıdır.
– Veri bilimi ve etik: Risk değerlendirme algoritmaları, denetimli serbestlik politikaları ve eğitim programlarının etkisi; “adil veri” ve “ayrımcılık içermeyen karar” tartışmalarını doğurur. Hangi veriyi topluyoruz, nasıl yorumluyoruz, sonuçları kim denetliyor?
Geleceğe Bakış: Duvarların Ötesi
Ceza siyaseti dünya genelinde değişiyor. Bazı ülkeler cezayı toplumsal onarımla, elektronik izleme ve gözetimli serbestlik gibi çözümlerle harmanlıyor. Eğitim ve mesleki beceriye yatırım; tahliye sonrası destek ağları; mağdur odaklı onarıcı adalet uygulamaları güç kazanıyor.
Peki biz nasıl bir gelecek hayal ediyoruz? Duvarların kalınlaştığı, “hapsetme”nin tek seçenek sayıldığı bir sistem mi; yoksa geçiş yolları, eğitim ve onarımla “cezaevi”nin gerçekten “infaz” kadar “iyileştirme”yi de kapsadığı bir yaklaşım mı?
Arkadaş Meclisi Soruları: Konuşalım
– “Hapishane” dediğimizde aklınıza gelen ilk üç kelime ne? “Cezaevi” dediğimizde değişiyor mu?
– Bir kurumu nasıl adlandırdığımız, orada çalışanların ve kalanların davranışlarını sizce etkiler mi?
– Cezanın amacı sadece caydırıcılık mı olmalı; yoksa bireyi ve toplumu onaran bir yol da mümkün mü?
Sonuç: Aynı Yer, Farklı Ufuklar
“Hapishane ile cezaevi aynı mı?” Gündelik konuşmada çoğu zaman evet; fakat dilin merceğini yaklaştırınca, amaç, yöntem ve politika ufkunda önemli ayrımlar ortaya çıkıyor. “Hapishane” sözcüğü bize tarihten gelen bir gölge, bir duygu ve bir imge taşıyor; “cezaevi/ceza infaz kurumu” ise bugünün ve yarının sorumluluklarını—haklar, güvenlik, sağlık, eğitim, onarım ve topluma dönüş—daha görünür kılıyor.
Belki de en doğrusu, adlandırmayı sadece bir etiket değil, bir niyet beyanı gibi düşünmek: Nasıl ad koyarsak öyle yaşatırız. O hâlde soruyu yeniden soralım: Biz, cezayı nasıl bir dünyaya hizmet etsin diye tasarlıyoruz? Cevabımız, hangi kelimeyi kullandığımızdan çok, o kelimenin içini nasıl doldurduğumuzda gizli.